“ÇEVREDEKİ İNSANLARIN HÜZNÜNÜ HİSSEDEBİLİRLER”
Seven, yaş kümesine nazaran çocukların vefat kavramını nasıl anlamlandırdıklarını şu tabirlerle paylaştı:
Küçük çocuklar vefat kavramını anlamakta zorluk çekerler.
0-2 yaşındaki bebekler; yakınlarının öldüklerini anlayamazlar fakat onların yokluğunu ve etraflarındaki insanların hüzünlerini hissedebilirler. Böylelikle yakınlarında bulunan insanlara yansılar verirler.
3-5 yaşlarında çocuklar; soyut düşünemedikleri için vefatı tam olarak algılayamazlar. Bütün beden işlevlerinin durduğunu anlamaya çalışırlarken ‘mezarda kim ona yemek verecek?’ ‘nasıl su içecek?’ üzere sorular sorabilirler.
6-9 yaş mevt kavramının anlaşılmasında bir geçiş yaşıdır. Çocuklar vefatı; biyolojik işlevlerin durması ve bir bitiş olarak anlamaya başlarlar.”
“12 FARKLI TEPKİ”
Ölüm karşısında çocukların yaygın olarak şok, inanmama, kaygı, itiraz, hissizlik yahut donup kalma hatta gülme üzere tepkiler verebileceklerini belirten Seven, çocukların etrafındakilerin mevti karşısında nasıl yansılar gösterdiğini şu sözlerle sıraladı:
“Araştırmalarda vefat karşısında 12 farklı reaksiyon davranışı belirlenmiştir. Çocuğun vefat karşısında vereceği yansılar çocuğun yaşına, ölen kişinin yakınlık derecesine, çocuğun ölen şahısla alakasının yapısına ve vefat nedenine nazaran değişir.
Korku: Çocuklar yaşadıklarından ve sevdikleri birinin mevti karşısında korktuklarını, güvendikleri büyükleri ile daima birlikte olmak ve fizikî temas kurmak isteyerek gösterebilirler. Güvendiği yetişkini görmediğinde endişelenebilir, gece onlarla uyumak isteyebilir, ışığın açık kalmasını isteyebilirler.
Uyku zahmeti: Çok genel görülebilir. Şayet uyku vefatı tanım etmek için kullanılıyorsa çocuk uyumadan korkabilir. Mesela ‘uzun ve bir daha uyanamayacağı bir uykuya daldı’ biçiminde mevt açıklanmış ise çocuk uyumaktan korkabilir. Aynı formda çocuk uykudayken sarsıntı üzere travmatik bir olay yaşamış olması, yeniden çocuğun uyumaktan korkmasına neden olur. Gün uzunluğu mevtten kederlenemeyen çocuklar bu yüzden fazlaca hayal ve kabus görebilirler, gece boyunca uyanabilir, ağlayabilir, inleyebilir yahut uykusunda konuşabilir.
Üzüntü ve hasret: Genelde çocuklar güç hislerle yetişkinler kadar uygun baş edemediklerinden keder ve hasret üzere hisleri kendilerinden uzak tutmaya çalışırlar. Bu çocukların üzülmediği yahut sevdiklerini özlemedikleri manasına gelmez. Çocukların ıstırap mühletleri yetişkinlerinkinden daha kısa olduğundan yetişkinler çocukların kendileri kadar üzülmediklerini düşünebilir. Bu büsbütün yanlış bir inanıştır. Çocuklar üzülür ve hasret duyarlar. Bu durum çok uzun yıllar da devam edebilir. Küçük çocuklar kültürel yas uygulamalarının farkında olmadıklarından yas durumu yönetme konusunda yetişkinlere nazaran daha yalnızdırlar.
Suçluluk: Birtakım çocuklar mevtten kendilerinin sorumlu olduklarını düşünürler. Bu his ve niyetlerin yanlış olduğu çocuğa uygun bir lisanla anlatılmalıdır. Depremi çocuğun yaptığı bir yanılgı yahut durumla ilişkilendirip anlatmak ömür uzunluğu suçluluğun devam etmesine neden olabilir.”
“ÇOK VAKİT GEÇMEDEN SÖYLENMELİ”
Çocuğa bir yakınının öldüğünün nasıl söz edilmesi gerektiğini de aktaran Seven, şu formda sıraladı:
– Mevt haberi için çok vakit geçmeden söylenmesi gerekir. Çocuklar kendi yakınlarından gelen sıkıntılarla baş etmede daha başarılı oldukları için mevt haberini aile üyelerinden çocuğa yakın olan birinin vermesi daha gerçek olur.
– Mevt haberini verecek kişinin açık ve dürüst olması gerekir. Anlatacaklarına konsantre olmalıdır. Çocuğun soruları açık ve net biçimde cevaplandırılmalıdır. Dolambaçlı tabirlerden, abartmalardan, gereksiz ilişkilendirmelerden yahut sebep sunmaktan ve soyut sözlerden kaçınılmalıdır. Bu durum çocuklar için baş karıştırıcı ve aldatıcı olabilir.
– Ölümün uykuya ya da seyahate benzetilmesi çocuğun başını karıştırır. Zira çocuk uyuyan birinin uyanacağını, seyahate giden birinin geri döneceğini düşünür. Mevtin ömrün sonu olduğunu ve ölen birinin asla geri gelmeyeceğini çocuğa uygun bir lisanla anlatmak gerekmektedir. Ölen kişinin bütün beden işlevlerinin durduğunu yani, nefes alamayacağını, yemek yiyemeyeceğini, oyun oynayamayacağını da anlatmak gerekmektedir.
Yetişkinler çocukların mevt ile ilgili ne düşündüklerini anlamak için, çocukları çok dikkati dinlemelidirler. Çocukların sordukları soruların arkasında yatan tasalara karşı hassas olmaları ve verdikleri yanıtlarla çocukları rahatlatmaları gerekmektedir.
“RUTİN TERTİBE DEVAM ETMESİ DAHA SAĞLIKLI”
Seven, yas yaşayan çocuğa yaklaşımın nasıl olması gerektiğini ise şu tabirlerle kelamlarını bitirdi:
– Bağlanma için değerli olan 0-2 yaş periyotta bebeğin bağlandığı kişinin ölmesi bebek için değerli duygusal sorunlara yol açabilir. Bu türlü bir durumda bebeğin hayatına, itimat vererek bebeğin muhtaçlıklarını vaktinde ve uygun halde giderebilecek bir yetişkinin girmesi, bebeğin bu periyodu daha kolay atlatabilmesini sağlar.
– Çocukların hislerini fark etmelerine, hislerini isimlendirmelerine ve hislerini ayırt etmelerine yardımcı olunmalı. Çocuklar, hislerini açık bir formda göstermeleri için desteklenmeli. Tıpkı vakitte yetişkinin de kendi his ve fikirlerini çocuk ile paylaşması çocuğun his ve fikirlerini anlamlandırmasında destekleyici olacaktır.
– Yas yaşayan çocuklar tekraren tıpkı soruları sorabilir. Sabırla soruları yanıtlandırmak gerekir.
– Çocuk lisan ile söz edemediği durumları fotoğraflarıyla ve oyunlarıyla gösterir. Bu sebeple çocuğun olanlarla ilgili fotoğraflar yapmasına ve oyunlar oynamasına taban hazırlanmalıdır. Çocuk tekraren tıpkı şeyleri çizebilir yahut oynayabilir. Bu çocuğun rahatlamasını sağlayacaktır.
– Bu periyot içerisinde çocuğun diğer bir yere gönderilmesi değerli toplumsal ve duygusal sorunlara yol açabilir. Çocuk vefatla ilgili süreci görmediğinden vefatı anlaması ve kabullenmesi daha güç olabilir. Bu periyotta çocuğa en yakın olan bireylerle kalması mümkünse rutin tertibine devam etmesi bu periyodu daha sağlıklı atlatması acısından kıymetlidir. Bu sebeple çocuğun en kısa vakitte kreş ya da okula gitmesine imkan sağlanmalı.
– En kısa müddette olağanlaşma için gerekli adımlar atılmalı; okul, olağanlaşma sürecini programlı bir biçimde yürütmelidir.”